Cậu bé Vũ Nghĩa Chi sinh năm 1468 trong một gia đình nghèo ở làng Trình Xá, tỉnh Phú Thọ. Bố mẹ dù suốt ngày ngoài đồng cũng không đủ tiền lo cho con ăn học. Đã thế, cậu bé Chi phải hàng ngày trông em lại lo việc bếp núc. Vũ Nghĩa Chi luôn thương cha mẹ và chăm sóc em rất chu đáo.
Cõng em học lỏm
Một lần tình cờ đi ngang qua một lớp học của thầy đồ mở ở gần nhà, cậu bé Chi lần đầu được nghe giảng về chữ nghĩa thì cảm thấy rất thích. Từ đó về sau, cứ đến giờ học là cậu lại cõng em đứng ngoài hành lang lớp học để học lỏm.
Thầy đồ nghĩ rằng cậu bé chỉ tò mò đứng ngoài xem cho biết. Thế nhưng lạ thay, đã hơn nửa năm qua rồi, cậu bé cũng không vắng một buổi nào. Cứ vào giờ học, thầy đưa mắt nhìn ra hành lang là thấy đứa bé cõng em nhìn vào lớp học nghe giảng bài.
Một hôm, thầy đồ nghĩ ra một cách là ra một câu hỏi khó để hỏi, nếu cậu bé ngoài hành lang không trả lời được thì sẽ cả thẹn mà không đến lớp nữa, còn trường hợp cậu bé này trả lời được thì ông sẽ tìm cách giúp đỡ.
Thầy đồ hỏi các trò ngồi trong lớp trước nhưng đa phần đều trả lời khiến thầy không ưng ý. Đến lúc này, thầy mới nhìn ra ngoài “trò học lỏm” hỏi: “Liệu con có đáp được câu hỏi của ta không?”. Câu trả lời của cậu bé Chi khiến thầy rất hài lòng, các trò ngồi trong lớp cũng trố mắt thán phục.
Sau một hồi trò chuyện, thầy mới biết cậu bé tên là Vũ Nghĩa Chi, do gia cảnh nghèo khó nên không có tiền đi học. Hiểu hoàn cảnh cậu học trò, thầy đồ nói cậu từ nay có thể vào lớp học. Thầy nói: “Cái tên Vũ Nghĩa Chi tuy là hay nhưng chưa xứng với tài năng của con, nay thầy đổi cho con thành Vũ Công Duệ (thông minh, tài chí). Con có vừa ý không?”. Nghĩa Chi đồng ý, vái tạ thầy rồi bế em ra về.
Trả nợ giúp cha mẹ
Truyện kể rằng, một lần có người đến nhà đòi nợ nhưng chỉ thấy có Duệ ở nhà bèn hỏi: “Bố mẹ mày đâu?”. Duệ đáp rằng: “Bố tôi đi nhổ cây sống, trồng cây chết. Mẹ tôi đi bán gió, mua trăng”. Người đòi nợ lấy làm lạ, không biết cha mẹ nó làm gì mà nó nói thế, căn vặn mãi thì nó chỉ cười không đáp. Người ấy bèn dỗ dành: “Mày mà nói thật, ta sẽ tha nợ cho nhà mày, không đòi nữa”.
Duệ lấy cục đất dẻo bảo người nọ in ngón tay vào làm tin, người kia cũng làm theo thử xem sao. Duệ bèn giải: “Cha tôi đi nhổ mạ cấy lúa, còn mẹ tôi đi bán quạt mua dầu về thắp đèn buổi tối”. Người kia lấy làm kỳ lạ, lẳng lặng ra về.
Hôm khác, chủ nợ lại đến nhằm lúc bố mẹ có nhà. Cậu bé Duệ đưa hòn đất có vết tay in lần trước ra nói: “Tay ông điểm chỉ vào đây rồi còn đòi gì nữa!”. Chủ nợ cũng cả cười nói với bố mẹ Duệ rằng nên khuyến khích cậu bé này đi học, còn khoản nợ coi như là ông giúp tiền đèn sách.
Duệ học rất thông minh, 7 tuổi đã đọc thông viết thạo và biết làm thơ, các sách Đông Tây kim cổ chỉ đọc là thuộc. Người đương thời thường gọi ông là “Thất Tuế Thần Đồng”.
Làm quan “trung quân, ái quốc”, danh tiếng vượt biên giới sang tận nhà Thanh
Khi thi Hương, Duệ đỗ giải nguyên, năm Hồng Đức thứ 21 (1490), dưới thời vua Lê Thánh Tông, Vũ Duệ đỗ trạng nguyên khi mới 22 tuổi. Nhờ tính cương trực, Vũ Công Duệ được vua cất nhắc lên làm Đô Ngự Sử. Đây là chức quan cao nhất trong Ngự Sử Đài thời nhà Lê – cơ quan có đặc quyền được tấu tất cả mọi việc không đúng hoặc chưa tốt của các quan lại. Ông được các quan trong triều kính nể.
Suốt 32 năm làm quan, ông giữ các vị trí trọng yếu qua các đời vua Thánh Tông, Hiến Tông, Túc Tông, Uy Mục, Tương Dực và Chiêu Tông.
Đến đời vua Chiêu Tông, ông giữ chức Lại bộ Thượng thư kiêm Đông các Đại học sĩ nhập thị Kinh diên, được tặng Thiếu bảo, tước Trình Khê Hầu và được ban phong là Trinh ý công thần.
Lời bàn:
Vũ Công Duệ được xem là trạng nguyên trung quân, ái quốc. Tôi trung quyết không thờ hai chủ. Tên tuổi và danh tiếng của ông bay sang tận nhà Thanh bên Trung Quốc.
Gương hiếu học và tài năng xuất chúng của Trạng nguyên Vũ Duệ đã góp phần vun trồng nền văn hiến lâu đời của dân tộc Việt Nam.